Enflasyonda Artan Talep Büyük Tehdit

Enerji, gıda ve metal başta emtia fiyatlarında yılbaşından bu yana yükselişte olan fiyatlar ülkelerde enflasyon ve buna bağlı faizleri yukarı yönlü tetikliyor. Enflasyonla mücadele programları geliştiren ekonomi yönetimleri ise üretim, bütçe, cari denge ve fiyat uygulama süreçlerinde güçlükler yaşıyor.

Sedat YILMAZ

Küresel enerji fiyatlarındaki artışlar ülke ekonomilerini olumsuz etkiliyor. ABD, Avrupa ve diğer ülkeler enerji ve beraberinde hizmet sektöründe artan fiyatlarla enflasyondaki yükselişler karşısında agresif politikalar üretmek zorunda kalıyor.

Son 25 yıl içinde önce 1997 Asya finansal krizi, ABD kaynaklı 2008 mortgage küresel finansal krizi sonrası rekorlar kıran petrol, doğalgaz ve emtia fiyatları 2019 kovid salgını bitmemesine karşılık normalleşen ekonomilerde mal ve hizmetlere yönelik baskılanmış, gecikmiş veya ertelenen taleplerdeki yüksek hareket, fiyatları adeta uçuruyor.

Enerji fiyatlarındaki artış, döviz kurunda yaşanan son fiyatlamalar ve ÜFE – TÜFE makasındaki yüksek seyir enflasyon verisi üzerinde baskıyı artırıyor.

Enerji, gıda ve metal başta emtia fiyatlarında yılbaşından bu yana yükselişte olan fiyatlar ülkelerde enflasyon ve buna bağlı faizleri yukarı yönlü tetikliyor. Enflasyonla mücadele programları geliştiren ekonomi yönetimleri ise üretim, bütçe, cari denge ve fiyat istikrarı uygulama süreçlerinde güçlükler yaşıyor.

Küresel merkez bankaları, enflasyon mücadelesine hassasiyetle yaklaşırken hükümetlere tedarik zincirindeki olumsuzlukların bir an önce ortadan kaldırılması konusunda baskı yapıyor.

Tehdit bir müddet sürecek

Aşılama ve alınan tedbirler sayesinde pandeminin azalması sonucu ertelenen taleplerin hızlı bir şekilde geri dönüşüyle emtia fiyatlarında hızı kesilemeyen artışlar ülkelerde yüksek enflasyon tehlikesini gündeme oturttu.

ABD’de yüzde 5,5, Avrupa’da yüzde 3,4 diğer gelişmiş ülkelerde ortalama yüzde 10’lara yaklaşan enflasyon, gelişen ülkelerde de ortalama yüzde 20’lere yaklaşmış durumda.

Türkiye’de Eylül ayı itibariyle manşet enflasyonun yüzde 19,58’e ulaşması, üretici fiyatlarında bir önceki aya göre yaklaşık 2 puanlık düşüşle yüzde 43 seviyelerindeki artışlar enflasyonun daha bir müddet ekonomiler için tehdit oluşturacağını gösteriyor.

Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de enflasyonu yükselten, yüksek taleple birlikte tedarik zincirindeki sorunlara bağlı küresel enerji, gıda ve emtia fiyatlarındaki artışlar olduğu gözleniyor. Tüm datalar enflasyonu yükselten argümanların enerji liderliğinde gıda ve emtia fiyatlarındaki artışa sebep olduğunu gösteriyor.

ABD’nin varlık alımı azaltımına dair endişeli bekleyiş faizleri, doları ve altın fiyatlarını güçlendirirken iki yatırım enstrümanı enflasyonun yükselmesinde etkili oluyor.

Son 5 yılın zirvesinde

Dünyada enerji, metal ve gıda ürünleri fiyatları 2016 yılından bu yana zirve seviyelere ulaştı. Uluslararası emtia endeksi, pandemi sebebiyle 2020 Ocak ayında 60,33 ile dip yaptıktan sonra her ay artan ivme ile 5 Ekim 2021 itibariyle 102,96 seviyesine çıktı.

Emtiada en ciddi yükseliş enerji tarafında gözlendi. Petrol fiyatları OPEC ve üretici ülkelerin kademeli üretim artışlarına devam etme kararı alması neticesinde son 7 yılın zirvesine yükseldi. Uzun zamandır 60-70 dolar arasında işlem gören brent petrol 82 dolara yaklaştı.

Pandemi sürecine benzer aynı dönemler geçmişte de yaşandı. 1997 Asya finansal krizi sonrası yıllara yayılan talebe yönelik artan ivmeyle emtia endeksi 2008 yılı Haziran’ında 159,23 ile rekor kırmıştı. Endeks ABD kaynaklı küresel finans krizi sonrası 2009 Şubat’ında 100,16 ile sert bir düşüş yaşamış, ancak 2008 finansal krizinin etkilerinin azalmasıyla yükselen taleple 133,92’ye çıkmıştı.

Petrol fiyatları, Haziran 2008’de varil başına 147 dolar iken, 2008 Aralık ayında 36 dolara kadar gerilemişti. 2008'deki küresel ekonomik krizin ardından yükselme eğilimine giren ham petrolün fiyatı, 2012'de varil başına 128 dolara kadar yükselmişti.

Ülkeler enflasyon için alarmda

Enflasyondaki artışta ana unsur enerji fiyatlarındaki gelişmeler olarak görülüyor. Pandemi sürecinde aşılamayla birlikte normalleşmenin öne çıkmasıyla oluşan petrol stoklarındaki azalış, petrol kuyularının kapatılması, fiyatların düşmemesini istemeyen ve yeterli arzı dünyaya vermeyen OPEC ve petrol üretici ülkeler küresel enflasyonda baş sebep olarak sayılıyor.

Böylece hızla artan petrol başta enerji fiyatları yurtdışında olduğu gibi yurt içinde de akaryakıt fiyatlarında belirgin artışlara neden olurken elektrik ve doğalgaz fiyatları üzerinde de baskı oluşturuyor.

Dünyada artan emtia fiyatları üzerine Çin harekete geçti. Stratejik rezervlerinden satış yaparak emtia alanına müdahalede bulunan Çin, şimdi de emtiada spekülasyon amaçlı kredilere yasak getirdi. Çin, spekülasyon amaçlı emtia piyasalarına akan kredilerin önünün kesileceği belirtildi. Devlet, bankalardan kömür enerjisi, çelik ve demir dışı metal sektörlerindeki finansman ihtiyacını karşılamalarını istedi.

TCMB enerjiye dikkat çekti

Eylül ayı enflasyon değerlendirmesi yapan Merkez Bankası (TCMB), söz konusu dönemde petrol, doğalgaz ve kömür fiyatlarındaki artışlarla birlikte uluslararası enerji fiyatlarının olumsuz bir görünüm sergilediğini vurguladı.

Eylül ayında yüzde 19,25’ten yüzde 19,58’e yükselen manşet enflasyon ve yüzde 16,76’dan yüzde 16,98’e çıkan çekirdek enflasyon verilerinde yükselişlerin devam ettiğini hatırlatan TCMB, enflasyondaki artışlarda enerji ve hizmet fiyatlarının etkili olduğuna dikkat çekti.

Eşel mobil sisteminin akaryakıt fiyatları üzerindeki baskıları sınırladığını belirten TCMB, yurt içi enerji fiyatlarının şebeke suyu ile kömür ve odun gibi katı yakıt fiyatları kaynaklı olarak arttığını bildirdi.

Banka politikada gösterge olarak aldıkları B ve C çekirdek enflasyon göstergelerinin de yıllık bazda söz konusu nedenlerden arttığını, göstergelerin yakın dönem eğilimlerinde yavaşlama kaydedilmekle birlikte yüksek seviyelerin korunduğunu dile getirdi.

Enflasyonu artıran diğer unsurun hizmetler kategorisi olduğunun altını çizen TCMB, Eylül’de hizmet enflasyonunun süregelen açılma etkileri kaynaklı yükselirken hizmet enflasyon görünümünde okul ve üniversitelerin ders başı yapmasına bağlı etkilere de dikkat çekti.

TCMB, gıda enflasyonun sınırlı düşüşüne rağmen hâlâ yüksek seyrettiğini, TÜİK verilerine göre gıda ve alkolsüz içeceklerde yıllık artışın yüzde 28,79 olduğunu kaydetti.

Yüksek talep, yüksek fiyat

Analistler enflasyondaki gidişatı yorumlarken dünyada herhangi bir kıtlığın olmadığını ertelenen taleplerin yüksek bir seviye kazanması dolayısıyla fiyatların artışa geçtiğini raporladılar. Analistler, gelecek yıldan itibaren ekonomiler üzerindeki olumsuz etkilerin azalmasıyla piyasaların normalleşeceğini, bastırılmış ve geciktirilen tüketici ve yatırımcı talebinin dengeleneceğini belirttiler.

Arz ve hizmet sağlayıcıların talep büyümesi karşısında talebi karşılamada zorlandıklarını dile getiren analistler, mevcut talebin karşılanmasıyla normalleşmenin gerçekleşeceğini, fiyatlarda arz – talepteki yumuşama ile birlikte düşüşlerin başlayacağını söylediler. Analistler ekonomilerdeki daralmaların dikey büyüme ile karşılanması da fiyatları istenmeyen şekilde yükselttiğine işaret ettiler.

Sermaye Piyasaları Kurulu Başkanı Ali Fuat Taşkesenlioğlu, görüşleri destekleyerek yatırımcıların kendilerini koruyabilecekleri bir piyasa ortamı oluşturmak için çalışmaların devam ettiğini söyledi. Salgın döneminde yatırımcı sayısında görülen artışa değinen Başkan Taşkesenlioğlu, yatırımcı sayısının 1,2 milyondan 2,4 milyona, bakiyesi 10 bin TL üzeri hesap sayısı ise 347 binden 950 bine yükseldiğini hatırlattı.

IHS Markit Başekonomisti Timo Klein de, pandeminin çok yoğun hissedildiği zamanlarda ekonomik aktivitedeki zorunlu düşüşün, bastırılmış tüketici ve yatırımcı talebinin ekstra harcamayı finanse etmek için gerekli likiditeyi oluşturduğunu söyledi. Klein, “Bu durum kısıtlamalar kaldırıldıktan sonra tedarikçilerin 2021 yılındaki talep artışını karşılayabilmelerini zorlaştırdı, bu da fiyatları artırdı” değerlendirmesini yaptı.