Yahudiliğin Etnik Din Niteliği Ve Dünyevi Başarı Anlayışı: Teolojik Ve Kültürel Bir Okuma

H. Ali ERDOĞAN

Özet

Yahudiliğin “etnik bir din” olarak nitelendirilmesi, dinî kimlik ile etnik ve kültürel aidiyet arasındaki sınırların ne denli iç içe geçtiğini göstermektedir. Bu kimlik yapısı, inançsız (deist veya ateist) bireylerin dahi Yahudi kimliğini koruyabilmelerine imkân tanımakta ve Yahudiliği salt bir inanç sistemi olmaktan çıkararak kültürel bir kimlik kategorisine dönüştürmektedir. Bu bağlamda Siyonizm, yalnızca dindar Yahudileri değil, seküler Yahudileri de kapsayan bir kimlik ve birlik projesi olarak tarihsel bir işlev üstlenmiştir. Ayrıca bazı Yahudi teolojik yorumlarında ahiret inancının görece zayıf, buna karşın dünyevi yaşamın ıslahını (tikkun olam) öne çıkaran yaklaşımın, Yahudi kültüründe dünyevi başarıya verilen önemi beslediği söylenebilir. Modern dönemde bilim, sanat ve teknik alanlarında öne çıkan Yahudi kökenli düşünür ve bilim insanlarının varlığı, bu teolojik yönelimin tarihsel yansımalarından biri olarak değerlendirilebilir. Dolayısıyla Yahudilik, tarih boyunca yalnızca dinî bir inanç sistemi değil, aynı zamanda dünyevi başarı ve etkinliği meşrulaştıran bir kültürel paradigma olarak da varlık göstermiştir.

Anahtar Kelimeler: Yahudilik, Etnik Din, Siyonizm, Tikkun Olam, Ahiret İnancı, Dünyevileşme.

Giriş

Yahudiliğin hem dinî hem de etnik bir aidiyet biçimi olarak varlık göstermesi, modern kimlik teorilerinin üzerinde önemle durduğu bir olgudur. Bu çift yönlü karakter, Yahudiliği sadece bir inanç sistemi değil, aynı zamanda tarihsel, kültürel ve toplumsal bir kimlik kategorisi hâline getirmiştir. Modern dönemde Yahudi kimliğinin bu çok katmanlı yapısı, Siyonizm’in doğuşu, seküler Yahudiliğin yükselişi ve Batı düşüncesinde Yahudi entelektüellerin etkisi gibi olgularla daha da görünür hâle gelmiştir.

Bu kimlik karmaşası, “Yahudilik bir din midir, yoksa bir millet mi?” sorusuna verilen farklı cevaplarda da görülür. Kimileri Yahudiliği iman esaslarına dayalı bir din olarak tanımlarken, kimileri tarihsel bir halkın ortak bilinci olarak görmektedir.¹ Bu ikili yapı, Yahudi kimliğini hem teolojik hem de sosyolojik düzlemde özgün kılmaktadır.

1. Yahudiliğin Etnik Din Niteliği

“Etnik din” kavramı, belirli bir soya, kültüre veya topluluğa özgü dinî yapıları tanımlamak için kullanılmaktadır. Yahudilik bu anlamda tipik bir örnek teşkil eder.² Zira bir kişi, teolojik olarak Yahudi olmasa dahi doğuştan veya kültürel aidiyet yoluyla Yahudi kimliğini sürdürebilmektedir. Bu özellik, Yahudi kimliğini yalnızca iman esaslarına değil, aynı zamanda tarihsel hafıza ve ortak kültürel deneyime dayandırmaktadır.³

Dolayısıyla Yahudilik, inançla sınırlı olmayan bir kimlik biçimi olarak etnik ve kültürel süreklilik üzerinden yeniden üretilmektedir. Bu da Yahudiliği, diğer dinlerle kıyaslandığında “inanç temelli olmaktan ziyade aidiyet temelli” bir yapı hâline getirmiştir.

2. Siyonizm ve Seküler Yahudi Kimliği

Siyonizm, 19. yüzyıl sonlarında Yahudi halkının politik, kültürel ve coğrafi birliğini sağlama hedefiyle ortaya çıkan bir milliyetçi harekettir.⁴ Bu hareket, dinî Yahudiler kadar seküler Yahudileri de kapsayan bir “kolektif kimlik projesi”ne dönüşmüştür.⁵ Theodor Herzl’in önderliğinde şekillenen Siyonist düşünce, Tanrı merkezli bir kurtuluş tasavvurundan çok, tarihsel halkın kendi kaderini tayin etme hakkına vurgu yapmıştır. Bu yönüyle Siyonizm, teolojiden çok modern milliyetçilik düşüncesine dayanır.⁶

Böylece Siyonizm, dinî aidiyetin ötesine geçerek, etnik birlik ve kültürel dayanışma temelli bir kimlik anlayışı geliştirmiştir. Bu, Yahudi kimliğinin sekülerleşmesini hızlandıran en önemli faktörlerden biri olmuştur.

3. Yahudi Teolojisinde Ahiret ve Dünyevi Islah Anlayışı

Yahudi teolojisinde ahiret inancı, Hristiyanlık ve İslam’daki kadar merkezi bir konumda değildir.⁷ Buna karşın “tikkun olam” olarak bilinen dünyevi yaşamın ıslahı anlayışı, hem bireysel hem toplumsal sorumluluk açısından belirleyici bir yere sahiptir. Bu kavram, insanın Tanrı’nın dünyadaki ortağı olduğu ve yeryüzünü daha yaşanabilir hâle getirmekle yükümlü bulunduğu inancına dayanır.⁸

Dolayısıyla Yahudi düşüncesinde kurtuluş, metafizik bir hedef yerine etik ve toplumsal bir dönüşüm süreci olarak görülmektedir. Bu anlayış, Yahudi kültüründe dünyevi başarıyı Tanrısal iradeye uygun bir yaşam biçimi olarak meşrulaştırmıştır.

4. Dünyevileşme ve Bilimsel Başarı Kültürü

Bu teolojik yönelim, modern dönemde Yahudi topluluklarının bilim, sanat ve teknik alanlarda kayda değer bir varlık göstermesini anlamada açıklayıcı bir çerçeve sunmaktadır. Ahiretten ziyade bu dünyanın ıslahına odaklanan zihniyet, dünyevi başarıyı Tanrısal bir sorumluluk olarak algılamış; böylece üretkenlik, yenilikçilik ve entelektüel etkinlik Yahudi kültürünün ayırt edici nitelikleri hâline gelmiştir.

Nitekim Albert Einstein, Sigmund Freud, Karl Marx gibi Yahudi kökenli düşünürlerin modern bilime ve felsefeye yön vermesi, bu kültürel yönelimin tarihsel bir yansıması olarak değerlendirilebilir.⁹

Sonuç

Yahudiliğin etnik din niteliği, dinî aidiyetin ötesinde tarihsel, kültürel ve sosyolojik bir kimlik biçimi olarak süreklilik kazandığını göstermektedir. Bu kimlik yapısı, Siyonizm’in seküler Yahudileri de kapsayan bütüncül projesiyle pekişmiş; dünyevi başarıya dayalı bir kültürel anlayışla birleşmiştir. Ahiret inancının görece zayıf, dünya hayatının ise merkezî bir değer olarak görüldüğü Yahudi teolojisi, “tikkun olam” ilkesi etrafında şekillenmiş bir dünyevileşme modelini temsil etmektedir.

Sonuç olarak Yahudilik, tarih boyunca hem dinî bir inanç sistemi hem de dünyevi başarı, ilerleme ve etkinliği meşrulaştıran bir kültürel paradigma olarak işlev görmüştür.

Kaynakça

1. Smith, Jonathan Z., Relating Religion: Essays in the Study of Religion, Chicago: University of Chicago Press, 2004.

2. Eliade, Mircea, The Encyclopedia of Religion, New York: Macmillan, 1987.

3. Neusner, Jacob, Judaism: The Evidence of the Mishnah, Chicago: University of Chicago Press, 1981.

4. Herzl, Theodor, Der Judenstaat, Leipzig: M. Breitenstein’s Verlags-Buchhandlung, 1896.

5. Laqueur, Walter, A History of Zionism, New York: Schocken Books, 2003.

6. Sand, Shlomo, The Invention of the Jewish People, London: Verso, 2009.

7. Jacobs, Louis, The Jewish Religion: A Companion, Oxford: Oxford University Press, 1995.

8. Waskow, Arthur, “Tikkun Olam: Jewish Imperative for Social Justice,” Judaism, vol. 36, no. 4 (1987): 399–415.

9. Bronner, Stephen Eric, Modernism at the Barricades: Aesthetics, Politics, Utopia, New York: Columbia University Press, 2012.